آبیاری و انواع آن

امروزه صنعت كشاورزى در ايران و ساير نقاط جهان از اهميت خاصى برخوردار است زيرا حجم وسيعى از نيازهاى مردم را برطرف مى‌كند و از طرفى نيز نقش موثرى در اقتصاد كشور دارد. تمامى اين محصولات براى رشد و بقاء به آب و آبیاری نياز دارند و به دليل اينكه حجم وسيعى از زمين‌ها به كشاورزى و توليد محصول اختصاص يافته پس ميزان مصرف آب آن نيز بسيار چشمگير است. براى تامين اين آب راه هاى بسيارى وجود دارد كه هم بتواند با مشكل كم آبى كشور سازگار باشد و هم هزينه بالايى متحمل نشود. با ما همراه باشيد تا در اين مقاله آبیاری و انواع آن را برايتان شرح دهيم.

آبیاری چيست؟

به طور كل آبيارى تعابير مختلف و متفاوتى دارد اما در اصل به معناى پخش آب به صورت مصنوعى بر روى زمين جهت نفوذ در خاک و براى استفاده گياه ، توليد محصول و رشد آن است. در واقع مى‌توان گفت كه فقط 15 درصد از زمين هاى كشاورزى تحت آبيارى قرار مى‌گيرند و 85 درصد باقى، به صورت ديم و بدون نياز به آن مورد استفاده قرار مى‌گيرند. با اين حال بيشتر توليدات كشاورزى و غذاى مردم دنيا از همين زمين‌هاى آبى حاصل مى‌شود كه اين اهميت آبیاری در صنعت كشاورزى را نمايان مى‌كند. در آن، رطوبت خاک بايد در حدى حفظ شود كه گياه دچار كمبود آب ، پوسيدگى ، آسيب ديدگى و … نشود تا عملكرد آن مختل و يا دچار مشكل نشود.

هدف از آبيارى:

شايد با خود فكر كنيد كه هدف از انجام اين كار، تنها حفظ رطوبت خاک و آبیاری به گياه مى‌باشد اما هدف از انجام اين كار موارد ديگرى هم هست كه به بررسى آن‌ها مى‌پردازيم.

• تامين آب كافى براى بقاء و ادامه زندگى گياهان
• حفاظت و نگهدارى از گياهان در مقابل تنش‌هاى ناشى از كم آبى و يا بى آبى در كوتاه مدت
• خنک كردن و كاهش دماى خاک و اتمسفر اطراف گياهان
• شستن و كاهش دادن املاح مضر موجود در خاک
• نرم كردن خاک و سهولت آن براى شخم زدن
• كنترل دماى هوا
• كنترل رطوبت هوا
• كاهش آفات و بيمارى‌هاى گياهى

آبیاری و منافع موجود در آن:

• افزايش كمى و كيفى محصولات كشاورزى
• سود حاصل از افزايش محصولات
• درآمد حاصل از فروش آب
• افزايش فرصت‌هاى شغلى
• شست و شوى املاح موجود در سطح خاک

آبیاری نادرست و اثرات سوء آن:

• فرسايش خاک
• شور و يا قليايى شدن خاک
• غرقابى شدن و يا باتلاقى شدن زمين‌ها
• تخريب زمين‌ها
• از بين رفتن مواد مغذى خاک
• اتلاف سود و اتلاف بيهوده آبى كه با قيمت گزاف تامين گرديده و براى نگهدارى و توزيع آن سرمايه گذارى زيادى انجام شده است.
• افزايش بحران كم آبى و بى آبى در كشور
• از بين رفتن و نابودى گياهان و محصولات
• ضررهاى مالى و اقتصادى در پى نابودى گياهان و محصولات كشاورزى

انواع منابع آب:

• منابع آب سطحى جارى:

اين منابع كه در طول زمان هم از نظر كمى و هم از نظر كيفى دائما در حال تغيير هستند، عموما كيفيت پايينى دارند. اين منابع به دو صورت نزولات جوى و آب‌هاى سطحى هستند كه نزولات جوى داراى دبى متغيرى مى‌باشند ولى نوع ديگر آن به نسبت تغييرات كمترى دارد. نزولات جوى و آسمانى شامل برف و باران و تگرگ  و آب‌هاى سطحى شامل رودخانه‌ها ، مخازن آب ، دريا ، بركه‌هاى آب شيرين ، يخچال‌ها و … هستند.

• منابع آب سطحى راكد:

در اين منابع ، آب جريان ندارد ولى هميشه در دسترس است. اين منابع ممكن است در طول فصل نوسانات شديدى داشته باشد لذا ميزان برداشت با توجه به حداقل عمق در طول برداشت لحاظ مى‌گردد و وابستگى شديدى به تغذيه مجدد دارند. اين منابع شامل استخرها ، حوضچه‌هاى طبيعى ، تالاب‌ها ، آبگيرها ، درياچه‌هاى آب شيرين و … است.

• منابع آب زير زمينى:

ايران به دليل قرار گرفتن در ناحيه‌اى خشک و نيمه خشک ، اغلب از منابع آب زير زمينى استفاده مى‌كند و اين منابع از منابع اصلى آن به شمار مى‌رود.

اين منابع عموما كيفيت بالايى داشته و از لحاظ كمى ، ميزان برداشت بسته به تغذيه اين منابع دارد. اين منابع شامل چاه‌ها ، قنات ها ، چشمه ها و … است.

• منابع آب نامتعارف:

فاضلاب ها و پساب هاى تصفيه شده ، آب زهكش ها و آب هاى شور و لب شور مى‌توانند به عنوان منابع تامين آب مورد استفاده قرار گيرند اما بايد تمامى جوانب كيفى آن‌ها همواره مورد توجه قرار گيرد.

آبيارى و انواع روش‌ها:

• آبیاری سطحى:

آبیاری سطحی در واقع به این صورت است که آب از نهر يا لوله دريچه دار در سطح خاک و در زمين هاى كشاورزى جريان پيدا مى‌كند و با نفوذ تدريجى در خاک ، به ريشه‌ى گياه مى‌رسد و در اختيار آن قرار مى‌گيرد. اين روش به سه صورت كرتى ، نوارى و شيارى انجام پذير است.

• آبیاری تحت فشار:

اين سيستم ، به روش هايى گفته مى‌شود كه آب را توسط لوله و تحت فشارى بيش از فشار اتمسفر در سطح زمين توزيع مى‌كنند. اين سيستم به دو روش بارانى و موضعى انجام مى‌پذيرد.

• آبیاری زيز زمينى:

اين سيستم ، رطوبت لازم براى محيط ريشه گياه توسط كنترل سطح ايستابى است. براى اين كار نياز است كه يک لايه غير قابل نفوذ در عمق مناسب از سطح خاک وجود داشته باشد تا بتوان سطح ايستابى را كنترل كرد. يكى از مهم ترين مشخصه‌هاى اين روش ، مرطوب نشدن سطح خاک است به طورى كه براى تامين آب ، سطح ايستابى را به حدى بالا مى‌آورند كه رطوبت بتواند با استفاده از خاصيت موئينگى به ريشه گياه برسد.

معيارهاى انتخاب روش مناسب:

در يک پرو‍ژه‌ى آبیاری ، انتخاب يک روش مناسب نقش به سزايى دارد كه بايد بسيار مورد توجه قرار گيرد. از عوامل موثر در اين انتخاب مى‌توان به نوع بافت خاک ، آماده كردن زمين ، اندازه و ابعاد مزارع ، نوع گياهان الگوى كشت ، انرژى قابل دسترس ، تناوب زراعى و عمليات زراعى ، كيفيت محصولات ، وضعيت آب و هوايى ، هزينه آب و … توجه بسيار كرد.

سخن پايانى:

با توجه به بودجه و بحران كم آبى در كشور ، انتخاب روش آبیاری مناسب از دغدغه‌ى اصلى كشاورزان امروزه است كه تاثير بسيارى بر عملكرد آنان مى‌گذارد. داشتن انتخابى درست از هر نظر مى‌تواند كمک بزرگى براى اين افراد باشد تا علاوه بر اينكه با شرايط زمين و گياهانش سازگار باشد ، هزينه هاى بالا متحمل نشوند و ضررهاى اقتصادى نيز در پى نداشته باشند. براى داشتن انتخابى درست و آشنايى بيشتر با هر يک از اين روش‌هاى ذكر شده با مشاوران سرمابان در ارتباط باشيد.